Zonder dat kunnen we niet verder
Wij zijn ten diepste sociale wezens. Onze neurofysiologie is er helemaal op ingericht om contact te maken. Evolutionair zijn we als zoogdieren afhankelijk van onze verzorgers. En als groepsdieren afhankelijk van de groep. Dus: wij zijn afhankelijke wezens. Maar op een positieve manier. Als sociale wezens. We zijn geen reptielen die uit het ei kruipen en hun eigen weg gaan.
Wij hebben menselijk contact nodig. Het is een levensvoorwaarde. Zoals het contact met onze zintuigen. Zoals zuurstof.
Menselijk contact is als zuurstof
Als ik mijn kleinkinderen via de beeldtelefoon zie dan springt mijn hart op. Maar ik mis ook wat. De resonantie, de fysieke nabijheid. Het is niet ‘the real thing’. Wat contact betreft staan we op een matige onderhoudsdosis met beeldbellen.
Naast de behoefte aan verbondenheid en erbij te horen, hebben we ook de behoefte om ons te onderscheiden, aan onafhankelijkheid. In de geschiedenis zien we deze twee bewegingen ook: naar elkaar toe, en van elkaar af.
De deugd van zelfzuchtigheid
In onze wereld is die behoefte om ons te onderscheiden maar al te bekend, omdat hij vaak doorschiet in individualisme en een mythe van onafhankelijkheid. Begin jaren tachtig van de vorige eeuw uitte zich dat in de politieke stroming van het neo-liberalisme. Het ideaal van een vrij en onafhankelijk zelf. Ieder voor zichzelf en dan zou alles goedkomen.
Het was de tijd van Thatcher en Reagan. De erkende inspiratiebron van Reagan en vele andere Republikeinse leiders was een filosofe genaamd Ayn Rand en haar bestseller: The Virtue of Selfishness (De deugd van zelfzuchtigheid). Die titel zegt genoeg. Het is ieder voor zich. Iedereen moet zijn ‘zelf’ op het schild zien te hijsen. Onafhankelijk, vrij, succesvol. Ook jij kunt dat, als je maar genoeg je best doet. Zo niet, dan ben je een loser.
Je virtuele zelf
In de jaren negentig kwam daaroverheen de technologische revolutie. Het individu werd steeds meer virtueel, een nieuwe, oneindige wereld om je te ontplooien. Met avatars en profielen op sociale media dat helemaal over ‘zelf’ gaat. Maar dit keer niet eens je ‘zelf’, maar het zelf dat je zou willen zijn.
Nog meer uit contact. De discrepantie tussen onze basale behoeften en wie je denkt dat je moet zijn om gelukkig te zijn wordt steeds groter. Ik hoorde laatst van een jongen die ervoor koos om vakantie te houden op zijn slaapkamer. Lekker gamen en zijn profielen bijwerken.
De wij-cirkel steeds wijder
Maar er is ook een andere beweging. Ook begin jaren tachtig verscheen er een belangrijk boek van de Amerikaanse filosoof Peter Singer: The expanding circle. Singer beschreef dat er binnen de mensheid een gestage beweging gaande is naar het uitbreiden van onze cirkel van medeleven, zorgzaamheid en respect. De bekende psycholoog Steven Pinker heeft deze beweging later met veel sociaalhistorisch onderzoek onderbouwd.
Onze wij-cirkel wordt steeds wijder. Over het algemeen – dus uitzonderingen en schommelingen daargelaten – beweegt de mensheid over de decennia en eeuwen heen naar minder geweld, meer begrip en respect naar andere wezens. Denk aan de langzame maar gestage emancipatie van geslachten (nu ook het X-geslacht), seksuele voorkeur, rassen, gewoontes.
De zestiende eeuw, de negentiende eeuw, zelfs een halve eeuw geleden: het is niet te vergelijken met hoe we nu naar de mensen om ons heen kijken.
En ook naar de dierenwereld. Er zijn ambulances voor dieren, en er is breed afschuw over de manier waarop dieren in slachthuizen de dood worden ingejaagd.
De wijdste cirkel: ecosysteem aarde
Onze wij-cirkel wordt groter en groter. En dat is hard nodig. Van de kleinste cirkel – ons eigen lichaam, ons eigen kleine zelf – naar het grote lichaam van de aarde. De aarde als ecosysteem, als levend wezen, heeft onze zorgzaamheid hard nodig.
We zien nu dat als we ons te veel richten op ons kleine zelf (The Virtue of Selfishness) dat het grote zelf (de aarde als ecosysteem) eraan ten onder gaat.
De richting die je voedt is de richting die zal groeien
Welke van deze twee bewegingen of richtingen – die van zorgzaamheid en van zelfverering – zal groeien na deze periode, deze verplichte time out voor de mensheid?
Misschien hebben we daar wel een keuze in. Misschien is het simpelweg de beweging die we gaan voeden, vanaf nu.
‘Dit is grootste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog’, zei Angela Merkel. De allereerste schok hiervan is nu misschien een beetje aan het betijen – de schok van het plotseling tot stilstand komen van de wereld zoals we die kenden.
Misschien komt er nu langzaamaan een beetje ruimte voor de vraag of er ook gouden randjes zouden kunnen zijn bij deze gebeurtenis.
Meer zorgzaamheid
We kunnen alleen verder als er meer zorgzaamheid is. Als we één ding geleerd hebben dan is het hoe kwetsbaar ons maatschappelijk systeem is. Hoe makkelijk en snel zoveel weg kan vallen van waar we elke dag op vertrouwen.
Ik hoop dat we hier iets blijvends van leren. ‘Dit nooit meer’ zeiden ze na de Tweede Wereldoorlog. Dat heeft ons een lange vrede gebracht.
Ik hoop dat we niet weer in slaap vallen, als we straks weer wat meer terugkeren naar de vertrouwde gang van zaken. Ik hoop dat we leren dat deze crisis gaat over de kwetsbaarheid van onze samenleving, en van onze grotere wereld, het ecosysteem dat ons beschermt en koestert.
Daarom is dit hele verhaal misschien wel samen te vatten in een variant op die ene quote van Jack Kornfield: “Het leven is hard. Hoe kunnen we anders dan zacht zijn voor elkaar?“
“Ik hoop dat we leren dat deze crisis gaat over de kwetsbaarheid van onze samenleving, en van het ecosysteem dat ons beschermt en koestert”
Rob Brandsma